साक्षरता सप्ताह विशेष : भारतातील डिजिटल युगातील साक्षरतेचा प्रवास

डिजिटल युगातील साक्षरतेचा प्रवास : अक्षरज्ञानापासून तंत्रज्ञानापर्यंत

01 September, 2025

???? साक्षरता सप्ताह विशेष : भारतातील डिजिटल युगातील साक्षरतेचा प्रवास

✍️ राजेश क्षीरसागर, शिक्षण सहसंचालक

जागतिक साक्षरता दिनाचे महत्त्व

दरवर्षी ८ सप्टेंबर हा दिवस जागतिक साक्षरता दिन म्हणून साजरा केला जातो. शिक्षण व साक्षरतेचे महत्त्व अधोरेखित करण्यासाठी हा दिवस जगभर पाळला जातो. भारतासाठी या दिवसाचे विशेष महत्त्व आहे, कारण देशात अजूनही निरक्षरतेचे ओझे आहे. त्याचवेळी, तंत्रज्ञानाच्या झपाट्याने वाढत्या वापरामुळे डिजिटल साक्षरतेची गरज प्रकर्षाने समोर येत आहे.

यंदा (२०२५) महाराष्ट्रात १ ते ८ सप्टेंबर या कालावधीत साक्षरता सप्ताह साजरा होत आहे. यंदाच्या साक्षरता दिनाची संकल्पना आहे –

“डिजिटल युगात साक्षरतेचा प्रसार – उल्लास कार्यक्रमाच्या माध्यमातून.”

उल्लास (Understanding Lifelong Learning for All in Society) हा भारत सरकारचा उपक्रम असून, प्रत्येक नागरिकाला आयुष्यभर शिकत राहण्याच्या संधी उपलब्ध करून देणे हा त्याचा उद्देश आहे.

पारंपरिक साक्षरतेपासून डिजिटल साक्षरतेकडे

आजची साक्षरतेची व्याख्या केवळ अक्षर ओळखणे इतकी मर्यादित राहिलेली नाही.

डिजिटल साक्षरतेशिवाय माणूस समाजात अपूर्ण ठरतो.

डिजिटल साक्षरतेचे मापदंड :

मोबाईलवरील संदेश वाचणे

संगणकावर माहिती शोधणे

इंटरनेटचा सुरक्षित वापर

खऱ्या व खोट्या माहितीचा फरक ओळखणे

ऑनलाइन आर्थिक व्यवहार करताना सजग राहणे

कोरोना काळाने ही गरज अधोरेखित केली. शाळा बंद असल्याने मोबाईल व संगणक हेच शिक्षणाचे केंद्र झाले. परिणामी ज्यांच्याकडे तंत्रज्ञान होते तेच पुढे गेले, इतर मागे पडले. यामुळे डिजिटल दरी निर्माण झाली. सामाजिक समानता साधायची असेल तर डिजिटल साक्षरता अनिवार्य आहे.

भारतातील डिजिटल साक्षरता उपक्रम

PMGDISHA (प्रधानमंत्री ग्रामीण डिजिटल साक्षरता अभियान) : लाखो ग्रामस्थांना संगणक व मोबाईल वापराचे प्रशिक्षण.

दीक्षा व स्वयं व्यासपीठे : हजारो ऑनलाइन अभ्यासक्रम उपलब्ध.

राष्ट्रीय मुक्त विद्यालयीन संस्था (NIOS) : डिजिटल मार्कशीट्स, व्हर्च्युअल शाळा, बोलकी पुस्तके, वेब-रेडिओ इ. उपक्रम.

उच्च शिक्षण क्षेत्रात : इन्फ्लिबनेट, शोधगंगा संशोधकांसाठी सहाय्यकारी.

राष्ट्रीय डिजिटल ग्रंथालय : ज्ञानाचा मोठा खजिना.

साक्षरता सप्ताह २०२५ : उपक्रमांची रूपरेषा

१ सप्टेंबर : घराघरात शिकणारे व स्वयंसेवक शिक्षक नोंदणी मोहीम.

२ सप्टेंबर : महाविद्यालये, विद्यापीठे, एनसीसी, एनएसएस व शाळांमधून विशेष नोंदणी मोहीम.

३ सप्टेंबर : कार्यशाळा, परिसंवाद व जागरूकता सभा.

४ सप्टेंबर : ग्रामपंचायती, महिला गट, शेतकरी क्लब व स्वयंसेवी संस्थांच्या माध्यमातून गावोगावी जनजागृती.

५ सप्टेंबर : विद्यार्थी व शिक्षकांच्या प्रभातफेरी, रॅली, नाटिका.

६ सप्टेंबर : भित्तिचित्र, पत्रके व पोस्टरद्वारे जनजागृती.

७ सप्टेंबर : “शिक्षण सर्वांसाठी” या विषयावर वादविवाद व चर्चासत्रे.

८ सप्टेंबर : आंतरराष्ट्रीय साक्षरता दिन – लघुपट, सांस्कृतिक कार्यक्रम, शैक्षणिक सत्रे.

हा आठवडा लोकचळवळीचे रूप घेतो. स्वयंसेवक, विद्यार्थी, शिक्षक, कलाकार, समाजघटक सर्वजण मिळून यात सहभाग घेतात.

भविष्याचा मार्ग

डिजिटल साक्षरतेसाठी गावोगावी प्रशिक्षण शिबिरे,

स्वयंपूर्ण शिक्षणाच्या संधी,

खेळाच्या माध्यमातून शिकवणे,

व्हर्च्युअल रिअॅलिटी व सिम्युलेशनचा अभ्यासक्रमात समावेश

हे उपक्रम हळूहळू राबवणे आवश्यक आहे.

सर्वांत महत्त्वाचे म्हणजे –

“शिक्षणाचा हक्क” या बरोबरच “तंत्रज्ञानाचा हक्क” ही संकल्पना स्वीकारली गेली पाहिजे.

जागतिक साक्षरता दिन २०२५ आपल्याला ठोस संदेश देतो :???? “अक्षरज्ञान हे पहिले पाऊल आहे, पण डिजिटल ज्ञानाशिवाय प्रगतीचे पाऊल अपूर्ण आहे.”

सामाजिक न्याय, रोजगार संधी आणि समानता प्रस्थापित करण्यासाठी प्रत्येक हातात अक्षरासोबत डिजिटल साधनांचे सामर्थ्य असणे अनिवार्य आहे.