नामदेवराव व्हटकर: एक निस्वार्थ संघर्ष

डॉक्टर बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या अखेरक्षणी घर आणि छापखाना गहाण ठेवला..! करण्यासाठी

27 August, 2025

​नामदेवराव व्हटकर: एक निस्वार्थ संघर्ष

​६ डिसेंबर १९५६ रोजी महामानव डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे दिल्ली येथे महापरिनिर्वाण झाले. ही बातमी वाऱ्यासारखी पसरताच अवघा देश दु:खात बुडाला. करोडो लोक आपल्या लाडक्या नेत्याच्या अंत्ययात्रेत सहभागी होण्यासाठी मुंबईकडे धावले. याच वेळी, एका व्यक्तीने इतिहासातील एका महत्त्वाच्या क्षणाला कायमस्वरूपी कॅमेऱ्यात कैद करण्याचा निर्धार केला, ती व्यक्ती म्हणजे माजी आमदार आणि दलित मित्र नामदेवराव व्हटकर.

​कोल्हापूर जिल्ह्यातील मसूदमाले येथे २४ ऑगस्ट १९२१ रोजी जन्मलेल्या नामदेवराव व्हटकरांनी साहित्यिक, संपादक, स्वातंत्र्य सैनिक, आणि प्रगतिशील शेतकरी अशा अनेक क्षेत्रांत मोलाचे योगदान दिले. जन्मापासून अस्पृश्यतेचे चटके सोसल्यामुळे, त्यांनी आपले संपूर्ण आयुष्य जातीयता निर्मूलनासाठी समर्पित केले. त्यांनी घेतलेल्या 'अस्पृश्यतेचा डाग पुसून काढण्याचा' या व्रतामुळेच महाराष्ट्र सरकारने त्यांना पहिला 'दलित मित्र' पुरस्कार देऊन सन्मानित केले.

​एक महत्त्वाकांक्षी निर्णय

​जेव्हा डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या निधनाची बातमी व्हटकरांना कळली, तेव्हा त्यांना अतीव दुःख झाले. त्याचवेळी, त्यांच्या मनात एक विचार आला की बाबासाहेबांच्या अंत्ययात्रेचे ऐतिहासिक क्षण चित्रीत करून ठेवणे काळाची गरज आहे. त्या काळात व्हीडिओ रेकॉर्डिंग करणे अत्यंत खर्चिक होते आणि त्यासाठी लागणारे कॅमेरे आणि रील्स सहज उपलब्ध नव्हत्या. त्यांनी अनेक लोकांना या कामासाठी विचारले, पण त्यांना मदत करण्यास कोणीही तयार झाले नाही. काहींनी तर स्पष्टपणे सांगितले, "तो तुमचा आणि अस्पृश्यांचा नेता आहे, आम्ही हे काम करणार नाही."

​समाजाच्या उदासीनतेने आणि अपेक्षेप्रमाणे मदत न मिळाल्याने व्हटकरांची आशा फोल ठरली. मात्र, त्यांनी हार मानली नाही. त्यांनी ठरवले की कोणी मदत करो वा न करो, मी स्वतः हे काम पूर्ण करणार.

​घर आणि छापखाना गहाण ठेवला

​व्हटकरांनी अंदाजे तीन हजार फूट रील, कॅमेरा आणि कॅमेरामॅनसाठी १३०० ते १४०० रुपये खर्च अपेक्षित धरला. हा खर्च उभा करण्यासाठी त्यांच्यासमोर मोठा प्रश्न होता. त्यांनी आधी काही किरकोळ कारणांसाठी एका मारवाड्याकडून पैसे घेतले होते. पण यावेळी रक्कम मोठी असल्याने त्यांना आपला एकमेव छापखाना गहाण ठेवावा लागला आणि त्यातून दीड हजार रुपये उभे केले. त्यानंतर, त्यांनी शंकरराव सावेकर नावाच्या कॅमेरामॅनकडून कॅमेरा दीडशे रुपये प्रति दिवस भाड्याने घेतला आणि रात्री १०-११ च्या सुमारास राजगृह गाठले.

​पहाटे बाबासाहेबांचे पार्थिव दिल्लीहून आले आणि अंत्ययात्रेला सुरुवात झाली. व्हटकरांनी एका ट्रकवर कॅमेरा लावून जागा मिळवली आणि खोदादाद सर्कल येथे पहिला शॉट घेतला. त्यानंतर दिवसभर अंत्यदर्शनासाठी जमलेल्या प्रचंड जनसागराचे चित्रीकरण केले. सायंकाळी दादर चौपाटीवर पार्थिव पोहचले. बाबासाहेबांच्या मुखाजवळ शेवटचे लाकूड ठेवले जाईपर्यंत आणि चितेला अग्नी दिल्यानंतरही चित्रीकरण सुरूच होते.

​संपत्ती गेली पण समाधान मिळालं

​या संपूर्ण चित्रीकरणासाठी तब्बल २८०० फूट रील वापरली गेली. दुसऱ्या दिवशी, ही फिल्म 'बॉम्बे फिल्म लॅबोरेटरी'मध्ये प्रोसेस करण्यासाठी पाठवली गेली. फिल्म धुणे, रशप्रिंट काढणे आणि एडिटिंग करणे यासाठी आणखी अडीच ते तीन हजार रुपये खर्च येणार होता. हा पैसा उभा करण्यासाठी व्हटकरांनी पुन्हा त्याच मारवाड्याकडे जाऊन आपले राहते घर गहाण ठेवले आणि तीन हजार रुपये आणले. दुर्दैवाने, पुढे त्यांना या गहाण ठेवलेल्या दोन्ही मालमत्ता परत मिळवता आल्या नाहीत आणि त्यांना मुंबई सोडावी लागली.

​व्हटकरांना आपली मालमत्ता गमावल्याचे दुःख नव्हते. त्यांना फक्त या गोष्टीचे समाधान होते की बाबासाहेबांचे शेवटचे क्षण, त्यांचा शेवटचा चेहरा कायमस्वरूपी कॅमेऱ्यात कैद करता आला. आज आपण बाबासाहेबांच्या अंत्ययात्रेचे जे दुर्मिळ क्षण पाहतो, ती नामदेवरावांनी केलेली जगातील एकमेव चित्रफीत आहे. या महान कार्याबद्दल त्यांनी कधीही श्रेय घेतले नाही किंवा त्याचे भांडवल केले नाही. त्यांचे हे निस्वार्थ कार्य खऱ्या अर्थाने एक प्रेरणादायी संघर्ष आहे.